مشوقي شاوي“ جا
جڄڃحائاث
سنڌي اد بي ڊو رڊ ڄام مُورو/حيد رآبادا سنڌ 6 | 4ھ./ 44 عم
ڇاٻو ٻهر يون سال سم هم/ ۽4 4 (ع تعداد ۽ . ۽ هؤاز
سنڏي ادبي بورڊ حا سمورا حح ع واسمطا قا |
ت-. ٽا 001 - 9 :8 ه71٣1]
ملڻ جو هنڌ ۽
.من
سنڏ يٍ اد 'ي بورڊ <و ٻڪ استنال
ليڪ < چاڙهي» حيد رآباد سنڏ ۽
( جي » ٻي ۾ * او باڪس نمبير +۽)
هي ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ پرنٽنگ پريس ڄام شورو ۽ سنڌ پر مثنيجر جاو يد سرڙا
ه
ه - ٣ مب ما - = ٍِ= -= 5 !- = [٣ ٣ عم ٳ ۽ سہ شر .1 >1 ٻر .۱ ٣ . ۽ ٣ؼحب ڄ پ هه سب يب ڪا +٣ مم ٣ ۱ ء- پاٹر ٣ ريس
وت
عنوان ڇپائيند اٴڙ ڀا ران عالاسم 0 2 ح ي باڪيءَ۽ سچڇ يتاڻيءَ - سنوريءَ کي اع سو سالام مشرقي شاعريءَ حا فتي قد و ۾ رح حانات
شاعري ۾ ڪر
عربي شاعري (ايام جاهليت ۾ر)
عربي شاعريءَ جا ڇند بيثال
فارمي شاعري
تر ڇ شاعري ( وحد ت الوجود )
تنتيد ي جانڙو
فلسفو ۽ الاهيات (رومي ۽ غيام)
اود و شاعري
غزل
حد يد اد ب
اشتراڪيت
اد رب پرائم اد پ يا اداب پرائر زند گي
طريقہ ڪار ِ
ڏظ رياتي ڪشمڪش
ڇا جد ۾د اد ب لطيف جي خلاف آهي
حديد ادايب فن جو اعتراف ڪن ٿا
بُتاد ان جا حليد اد ب تي اعتراشر
2 ب
مولانا سنڌي ۽ اقبال جى راة
ڇا مادي زند گي جو سنوارڻ بہ جرم آهي
رجوع ۽ اعتراف
ائتراڪيت
ڇا نون اد ب آزادي خيال آزادي راءِ ۾ آزادي عمل جو پيقامم آهي ڇا نئون اد ب فرقيوارا:ء قوميت ۾ ۽ قومي تعصب کاڻنڻ پاڪ آهي ڇا جديد ادب عوام ۽ پست حال ط٬قي جو ترجمان آهي آپا حدايد آادب تي اشتراڪيت جو اثر آهي
حڪيم الامت علانہ اقيال
اشتراڪيت ڇ اٿيال
مڌ هب بتعلق رد ععل
اقبال حق تعاليٰي جي حضرر ۾
صفحرو الن/ب 40/1
٣٣ ٣٣+ ڃ٣ ِٿ ما ؟َ٬ ڪڪ نگ 2ھ٣ ام 4 4” ٣٣ سس 4[٬م *“ 44 فٽ ڪُ5 ھ۱5 924 494 4 6 0 ٣ لي ڪ* “. ٣
٣ ٣٣ ہ-ڄ٣ٳع ٣ڂ سم ه!= ام 4 - 3 ٣ پٻ عٳم-ہ شَ -+
ح نڻين نظاهر جو ڪ حم
4 8 .اح ام -٣ ڻه ڻه مم=- = عرش ٿر هو .4 ۽ 1٣ سہ
[ 2 ] ابليس
مموت
خطا وار ڪيڀر؟ رازدان
حرف شيرين تر<مانَ آد ۾ جو ڙوال شڪاأيت
موازنو
بپهمُّت
معپبوري
حيات جاودان
نابليس جي نقاضا
سياست دانْ
جيريل
شاعر انقلاب جوش سليح آباد ي گٿاهم جي آسبت
سنڌي شاعري
سنڌي شاعريءَ جو تارييخى ۽ تهذ ببى پس مہنظر (لطيف) سچل *ريہمت َ :
سامي
ملڪ هم متصور ڪڻهيى ڪنهند ين ڪيترا قاضي قتاد ن
شاهم ڪرڍير
٫يڂد ور محمد شريف رح راڻيپوري
ميانڻ صاحيڌ ٿو فة۽ر
شاهہ عتايت رصضوي
خواڃ ٫حمد زبان رحہ لواري شريف
شيځ عبدالر< يو گرھوڙي رحہ
آخوند گل يحمل گل
ٻِڇپ-ه صادق فاير
۱٣٣ ٣٣ ٣٣ ٣٣ رآ ۽ ۽ ٣۽ ۽ ٣ا ٣٣ه ٣ه 0٣ 0٣7 ۱*٣ی ۱٣7 ؟1 1 ۱٣ ٣ ڪاعٳ ۽ ۱ مم ع ۱ ۱04 ) ڪا ۱ ۱ ۱ ۱" ۱ ھ۱4 ويل ڪا رک 1۱٣ 12٣”
=ڪ ڂ0 1 .- پ1 اه 4
عم
مڪح 46ه= يز پر ا۾۾/=ہ پآپار
پٳپآم مر
حم
#ه/|-
ريرب -= ..-
- ٣ 4٣
] 3 [
بيد ل
ر کيل مثشألڅم
دلڀت صوفى
روحل ڦہير
اشرف
خہ هم صوفي
قطأاب شأ8م
ٻڍل فةٌءِر ڳ ڙو
د ريا خان
دراد فئمر
خليفو ٺبي بش اقاميو) لغاري ره ھر
سرالڪي « ملٽاان شاعري
سلطان باهو رز خم
بلا شاھم
يڪ پاڻ
خواحم غالامر قريد رحم
سنڌي شاعريءَ جو جد يدا داۇو
سنڌي جد يد اداب ۾ ڪر آهي ڇا؟ ڪفثر, الحاد ۽ زندتي لا شرعي <ڪيو (فتلمع تٽڪفير)
احہياط جي دعلمہم
عمل» عقيدي ۽ ايمان جو فرق
غلط خبر ۽ غلط فهمي
تحتيق جا اصول
تهمت لڳائيند ڙ ڪافر آهي یا فاسق
سو امڪاٿات ان ھڪ احتمال ڊِ اگر ڪر
جو ته هجي تء پوء آن کي دم ڪافر چٌيو
هڪ احتمال هوندي ب ڪفر ڪيئن عاند ٿو ته
اهل قبله جى تڪقير جانثز اه آهي
ي
احتياط جي ضرورت
۱0٣ ۱ ڪڪ ڪه۱ ا۱ ۱5 ۱2 ي.. سڃس۱22 ۱/4 ۱٣ ۱/٣ ۱2ھ٣ مم ۱٣ عار ۽ ڪام ين ء۱4 4٣ ه0
5
۱ 974 ۱ لهچڙيلن 4 95
مه ٣ ۽٣ ۱ . ؼ جه
-7ح _=
-= شاعري انهن حڪمن کان خارج اآھ.
-= 4 =ہه 4-=
1
ڌڏ هم تاو يل ۽ تحريف الحاد * زندقو
8
تصوف خ شاعري نج آهن آخري تٽيمهم بحٹٿ جو ماحصبل ّاأ لطعم تآڪقير
...1 تاو ڀل 7٣ اگر امامن ۽ يس عتهد ان وٽ اختلافل تا 8 بوةه
.۱ سحه
+. ۱ ديد سنڌڈي ادب تاو ڍ
.+٣ ۽ شاءريءَ هر باطني تاو يالات
پڊ صا ھی. !اه .تت پر ۾ ار
.۽ .)ته
ل جي رعايت ان ب«روم ڇو (تاو يل ۾ باطئي يھاين)
سنڌ ي حليد اد ٻپ تي خارجي اراٿ نا
خيام تي ڪر حي فتوا خيامر جا سڏ هبي نظريا خياھم جي شراب نوشي
حافظ شيرازي
۽ سي سلمان ند وي حا رايا
= =-
ڊير ولي اه *ي راءِ مولانا ناطاق لکيويءَ جي را
۽ وس سر عءبدالةاداو جىي راءُ
عٳ ۽ ۽ سہ تت اچ 711 ر-=ھ ۱134 يب ۽ ٣ | له ٣ ۽ ۽ پٻ اضر مه ڻ +7۱
حافظ شيراڙيءَ جو شراب
جديد سنڌي شاعري ۽ بڌ هب خيامر جيىي مڏ ھٻبي حيهٌُ٬٫ت حافظ شيرازي ۽ بڌ هب سنڌي جديد اد ب فڻ شعر #يڂ اياز جديد سنڌ ي شاعري ۽ شراب
اشتراڪيت ۽ جديد سنڌ ي اد ب روس
حد لياڻي ماد يت
باخڪال
اشہراحڪيت جو ٻدل
حرف آخر
۽ ؟ ٣ ڄ
ڻ. ؟ ڻم ٣. * ؟ با/ »ه ؟
٣۽ . 4
۱ ۱ #* ٣ ۱) عم ۽ ۽ ۽ ۽٣ ٿه ۱؟ 4 ۱ ج* عم ٣ + عٳ » ۽ ٣“ ٣؟ ؟ ؟ .؟؟ مر اپ ٣٣ؼٻ پآ ٣ پٻ ۾ ۱٣۽ ٣ ٣۾ ٣ هه ؟ ٣4 4؟ مم ؟ 7/1 4 ؟
مولانا غلام محمد ”گراني") اسان جي انهن سرواڻ عاليڻ باڻ هو جن سنڌ۽ سنڌ ي ٻوليءَ تي آيل كئين واقت ۾ أادبى ني تافلي جي سرواڻي ڪئي. .اگ رامي صاحب نہ رڳو بيباڪيءَ سان سنڌ جي ان تي لکيو ۾ سنڌ جي حقڻ لا پاڻ پتوڙيو بلڪ هو پنهنجي هم مر توڙي نو جوان ساٿار ين سان ڪلهو ڪلهي ۾ سلائي عملي جا کوڙ |و پڻ .79 گڏ رهيو» پوءِ آھو سنڌي ادبى بنا نت جو پليٿٽ فارم هجي » روح رهاڻ جا حشن هجن » سنڌ ي سوسائٽي َ واري 9 هجي» لط٫ٺ ۔ - ڏينهن هجن» ون يو ٽٿ خلاف تحريڪ هجي» سنڌي سورمن جي ثاِ هجي»؛ هوشو۔ ڊي هجيء یا ادبي ۽ قوبى جلسا ۽ حلوس ين هو سدائين يهڙر واري د ستي پر رهيو ۽ سڀئي کي ڏاڍ ۾ ڏھه ڪا سان سهاڏي اٽڪائڻ تي اتساهيندو رهيو .
جڏهن سنڌ جى ڳچيءَ ۾ ون يونٽ جو ڳورو ڳٿ پاتو ويو ۽ سنڌي ٻوليءَ کي پنجين درجي اي در ڪيو ويو ۽ تڏھن سنڌي عالمن» اديبن * شاعرن انهيءَ ڪٽر پڻي ڪ ظلم خالاف سڅت احتجاج ڪيو ِ پنهنجي حقڻ لاءِ آڻي .كه ٿيا. آئين هڪڙيءَ ّّ ََ جتم و رتو » جنهن سنڌ» سنڌي ٻوليءَ ۽ سنڌي اد ب تى دورا رس اٿر ڇڏي
( ب )
سنڌ ساڻن اها سڪ ايڏي ري سم نم هئي »۽ حق سچ لاءِ اها و پوهاند ڪا اڪ جي سا کي دم دم هُّْيء اڻهيَ ً7 ڌم =“ر جو سانگو لاھهڻو هو ۽
سور يءَ تال يسو ۽ ڪا هلندي خ يك يون گرنتار يون هيون؛ جيل هئاِ الزام هئا
اسان تي الزام)۽ آنسدا جگ جيئڻ جا
6
اه
سلڪ دشمنئيءَ ڇ اسالاو دشمني حا بهتان هئا ۽ فتواتون ھيون.
يا پاڻ بت ان الد .]اين ڏو شاغد آشياڻ ۱ . ٣ رامي صاحب پنهنجي تقر يرن توڙي تحر يرن ۾ انهن هٿ لوڪين الزامن ۽ بهتانن جي پٿ وائکي ڪندو رهيو ۽ ان جو وڏي ۾ وڏي ثبوت گرامي صاحب جو ھي# طو يل نفصل ۽ جايجخ يي شاعريءَ حا فئي قدر ۽ رحيھا نات آهى » حيڪو پهر ډڊن ٽماهي ”يهراڻ"
3 يج ڪ ها ڪتابى صورت , اوهان جي ھن ۾ آھ ۾ لا شڪ تسم ٣
2 ى وقت
ني
-ا
9 عي هڪ عظيمَ دم ہ با اهي“
گرامي صاحب متالي جي آخر ۾ لكيو آهي لم
”هن متالي جا باقي حصا» جن پور سنڌڏي حلأ٬ايكد ادب جو تنفقصيا ي ى جائزو ورتل
آهي ۽ ان سان گڏ عر بي شاعريءَ جي حديد دور۽ فارسي شاعريءَ جىي جديد دوو ۾ اردو جديد ادب جي شاعرن مان اقبال ۽ جوش کان پوءِ واري دور جي چنڍ ڇاڻ ڪيل آھ ي۽ “ي َ ٻيءُ ة# صحبت پر پش ڪيا ويندا. اها ڳالهم گرامي صاحب مون کي ۽ ٻين کي رو برو بہ ٻڌائيندو رهيوِ پر اها صحبٿ ديس لن ۾ نصيمب لم 5 - ۽ ايد ان جو مکي., ڪارڻ اسان جي پنهنجي روايتي بي حسي # ني قدري : ي آهي.
اسين ڪوشش ڪنداسين تم اهي رهيل حصا بمِ ھمف ڪري ڇپائي سگهون.
سٻيف امف اق حسيفيى
ء-4-٣44) سيڪر پر ي ڄام شورو ۽ نله سنڏي أآد يبور + 8
ڊيياڪي گً سچيتاكي : سحنو ڙر يُ کي سو سڱُو سا يو
حتاب لاٽا غلام مل گرابيءَ جي عم 1 فلسقىي ٤ نڪر خ گهري مطالعي تان پ.ط 9 َ ٌ سم "۽ .َ 99 3 1 1 ڪوبم سچان٬) سندي انڪار ڪري نم سگهند و.». هو نم فقط اعليل پائي اھ عالم »۽ ثاغمل»
اه
فلمفي » سفشڪر ۽ يٿرر هو ۽ پر ٿو ھهڪ وڏو نتاد ڇڪ ويع مطالعي جو مالڪ هه »
. 1 هي صاحب جي ڏذاتث ۽ ٿا څٌحہ مٿ ۽ اخالاىن » ڪردار ح ۽ عليم و فشمل جي باري َ٬ 2
٣ 9 او 79 ھمعصبر واټقف هئا پر موحجوده دور حو هر پڙھيل ادا يب لا نا : حانً
ْ َ ا 6
. ڏو . ھهو پڪ معقاص د وس٫ٿ ۽ سڻجو َا 6-٣
هه
> يي ظ ني هن يچ .: پٻ يا
منهنجي ساڻس پهرين ب.الاقات ٽريننگ ڪاليچج فار ين حباد رآباد . کي » < ين
-
ٿو فارمسي پڙهأ:بند و هڪ عم آ2 نتْہن 5 سي حہمّيمت ۾ ڊ+ر تي ٿيو هاس ۾ ٻيا ڪيٿرائى لاڻن ادتاد ۽ مد ڪور صتاايچ جو ڳاٽ اوڃو ڪرو يا هئا ه آ]ن کان ڊو ت ِ گي رامي صاحب تال ڪرأح جي هو ٽل ., منپنلسل ڪچهريو ن نل اک ون هيون»
جتي ڪيترن . اديين ۽ شاعرن سند اس تةريرن ۽ نعبيتن مان ۽ درس ونّد ريس . فائد و سي و, رنو . مون ڊم ڪر راچىي ه رل وارن الهڻن ڪلاس ما صحبتن سال
اي يد ان ُ گيڍڻ جي را ٿام ورتي َ
گرامي صاحب ڪرترائي بقالا ۽ مضمون» ايڊ پٽوريشل ۽ ڪتاب لکيا آھسن . مهراڻ ر-الي توڙي شاعر رسالي ۾ سند س کيل ايڊ ينوريئل» اعليٰ سعيار > ٫ڌعد وارا آهنء حڻ َ ٿي ڪري ڇپائڻ سان آن دور جي سماجي؛ ثثافتيءَ لساني ۽ ادبي حالتن» رجحانن 1 حو ين موحود ٿي وايند وه
مس مر ٿو الاو حسسمہمن حعقري» مل الاه وي - 5 ر< يو ب<ش يڻ ”کان سو أءِ 5 ن الياس سودر 9
”گرادن صأح<ب سنڌ ي» فارسي» ارد و مھ لي ر ادب < ناد <ي.. شڪ قداور
يب رئي ات جي ”رئ >ي
شيخقصيت شمار ڪيا ويا آهنء سند س علمىي ۽ ادبي سربايو » سنڌ ي زبان ۽ اد ب لاءِ
هڪ بي با هآ اخ ادبي بورڊ پاران سنداس ٫ڀ دثالا۽ مضمون چ ايد يٿو ريشل . ڪري » ڪتابي صورت ۾ ڇٻايا وڃن .
مهراڻ رسالي 4 رامي صاحب ”مشرقي شاعريءَ جا فني قدار ۽ رجيمانات"
جي عتوان هيمل ھڪ علمى الو لکيو هو نهن کي ھاڻ سنڌ ي أڂ بي ڊارڊ
ڪتابىي ي صبورت ۾ شايع ڪري وڏو هي قد ۾ ڎيو آعي» خلا اينڪ اھهو بقالو گهلو
کر اا ڪتابىي صورت ڇر شايع ڪرڻ گهربو هو .
) 2 (
. ن مقالي جي شروعات ۽ هن (گر اي ىي صاحب) نتاد جي وصت سان ڪئي آهي۔ نتاد جي - يه هن ان لااءِ شرو ري سمجچهيو ھو ڄو جو اي هلي هن ان باري ۽
وضاحت“ ڪئي آهي «ه »نن جي خيال ۾ اڄحڪلهم جي ني ذ٬وق حمال ڀِ وحاڻ شيءَ
۾ ڪوب فرن نر ڪون آيو آهي. هْو لکي ٿو تم: ڪت .۾ ناقد ان جي راين - فتوانن حق امبمل تبحم آهي ناةد ان حعق
ضعف نفيل ۾ صعف مطالم»؛ قن کان محرومى شعرو شاعري جي ډ۾حہ ط ات
۽ ڪنايات کان نا آگهي۔" (ص ۽ ص ح)
” جڏ هن روميءَ ۽ حأد ى“ حافظ ۽ حام ڀارن جي شاعري بم آهي ڪر چچ الحماد۽ تم پوةِ اَڄڪله“ جي غريہبن جو واهغي الاه - اي تم سراا ڪاثئر آهن؟ اصل قابيل گرد ن زدنىي 1" آص 65 ز
ڳ رامي صاحب <۔ ۽<ي نظر »۾ ُا هڙن تاتدن اصل ۾ نٽڪو فن شاعريءَ جي «۱وسيم الا طر آف حأمع يٿ 0 آهي» ۾ ٽڪو ڪلام جي مراعات ۾ منطقي موشگائين» بيان جي تلف النوع سحر طراڙ بن عد بندين »۽ قوت يل جي بلند پرواڙيڻ »۽
مخاڪاتُ - ڪناياتٿ > ىي عرش ڊو س رساين ”کي ئي سہجهيو آهي" (ص (٣
6 صاحب جيىي راءِ 90
77 : ي ء1 ان ٿا ... ء شعرو شاعريءَ جي فن ۽ آُنَ جي وسعت ۽ بدّد س ۾ عظمث لاءِ اھهه ئي
چوڻ ڪاه ى آهي ٌ مد هبي 4۾ 90 ن جو وڏو حصو شاعريءَ تي ئي مشتمل آھي. انجيل» سام ويد ۽ گيتا شاعري آهىي" (ص م) 3 رامي صاحب يو يھا يءَ جي وصاف چچ معنيلي بياڻ60 ڪئىي آهىي .ان کان پوءِ اخلاقى قد رن حون نما ًجي باري ۾ ليو آڻٿس خ “ہاجي قد رن“ جي ڇاڊ ڇاڻ ڪي اٿس ثأ٫ ڊل 9-00 يڳ امي صاحب) انگريزي شاعري» ترڪ اب دي» جامىي» رومي» حافظہ درد وي اقيال ڪج لب ...ني نتاد ان جا رايا ڏنا آهڻ . اع صأاحجب بلڍڪل صبحيح
قرمأيو َ 7
”آدب ۽ احالاقيات هڪ اهڙو ٫و وشوع آهي جنهن تي جنر ڄاڻ :ٿو هيت ڪرڻ لاڪ وڏ ي مطالعي جي صبرورت ًآهي. ان باب ۾ فن شاعريءَ جي د فترن کي آٿلائڻ جي ضرورت آهي » ج ادنيا جسي هر زبان جو ادا ب اچ آِن حجو فن الا حظم ڪرڻ گهرجي ُ ساڳئي وقتٽ شاعريءَ حون اهي مسٽشتٽرڪ روايتون سوڌ ڻ ُ سمو ھڻ گھ رڃڻ » جي ڊاڏياءِ نان رايءَ َ٬ سلماتٿ ,٬ شسمار ڪون ٿ يون ه يو # اها تشماعري هند ي هسين..؟ خواھم ہمند ي » فار سي ي ھجي ٍا تن ربي» انگريزي څ< ي يا دريٽچ » روس-ي ھجي دا چہني» پنگاُ هجي يا پنجابي»
ڪيه ري هجي يا مه سرائڪي » (آص ڻم
لد 3(
3 رامي صاحب وڏي سمطالعي وارو صاحب هو . هو گهڻين ئي زبا ڻا وا انگريزي * ٻين يور ٻي ز بانن جي ادب جي ترجمن جو مطالعو چڱي َ طرح ڪيو عئائين ۽ انهن زبانئن جي علي اداب تى بم چڱي د سٽترس هيمس ه
گراني ضاخټ چف اغيالغ ني 00 بہم شاعر جي ڪلام جي مطالعي لاءِ شاعر جسي ڏهني ۽ فڪر يي ڪينيٹن جىڎ باري ۽ر دطالع:و ڪرڻ ضشروري آهى نن خيال ۾ر: ُ ِ
”شاعءريءَ جي پوري عالمي دنفترن کي مطالم ڪرڻ کان پوءِ اهو ڏسڻ ۾ ايند و تم مٽشٽترڪ قدرن َ ۾ شاعر جي ذهني ڇِ نڪري بغاوت جو عتصر
"
3 َ ۽ زياداه اهي ُ شاعر ڪڏ هن ۱ رقيب روسيم جي ڙٌّ ۾ ڪڏ هن مڌ هي تيد س باب - ۱ ڙاهد ؟ ى آڙ ۾ ڪڏ هن ۱ميوب ۽؟ ۾ معشوق ڇ
آ ۾» ڪڙ ھر ۱ باغبان ؟* ڇ ڍَ صياد ؟ ڊا ۱ قاضيءَ شه ؟*
چين ؟ 5 يا َ ڏهئي بغاوت کي ظاهھر ڪيو آهي ؟ حتاڪ يار جي ۱ زلف_ سياه "۾ - وا تابداز " کي »ہ پنهنجي ور جى ظلمت افزا نظام لاءِ
ڪناڀيى طور آڻي ٿو انهن ري ۱ ذام ؟* ڪ 0 ڄ سڏ ي ٿو محيورب
جي ۱ جاه ذافن ٴ كين ۱ قيد خانو ؟ ڊم چڇوي ٿو ۽ نٿ س ايهر - عط| ؟ کي ۱بع ات ؟ سم ڪولي ٿو » سَ ڪڏ ھن دناعي 9« واتي مت سم ڌرار 00
ان بيان کان پوءَ گِ رامي صاحب بيان ۽ انداز بيان تي روٽٹني وڌي آهي »
ِ "9 ت هڪ / گ 5 سيم ى دۇ ك-
--
”۱ بيان ؟ ۽ ۱انداز بيان؟ ۾ جو لطيف فرق آهي ۽ اهو ڊہ قابل توج
هي ». اھ.و فقرق اسصبل ۾ انهن جي رد عمل ۽ شد ت تاثر جي پيدآوار
هي " (ص + *
ھن ڏس 3 گرامىي صاحب مسٽهور لا ضيني خطيب "سيرو؟ جن بيان - ۾ انداز بيان
حم 9 ڏانو آهي _ ھن جي قفصأاحت ج بالا څ#ت جو ذڪر ڪيو آهي . اعڙيءَ طرح .!؟ّ. . ھ ”= - ص غن ۽ ڍو ٿا ني خطليب ۱ ڊميسگٽيڙ جي اندازِ ببان جو حوالو ڏنو آهي.
انهن حوالن کان 7 کو ّ.- برامي صباحخب اد ب ۽ الا #ياتٿ ڪ داد ھهيبيات تال ِيڍڈٽ ڪڪ؛د ىیي ۽ پنهنجا خيال ار ڪري ٿو ِ لكى ٿو ڌم ۽
”هڪ طرف اد ب کي آن جىي سڀئي تعر يفن ۽ وصفن سان گڏ ۱ بيان ر ڌند
الا ات ”ٽي سا »يي بمهو٫ات جي وج در 2 سلسلن اچي ٣ سايهونل بيهارڍديا تم يو آدب لا ڀاڄ ٿا
پ
اهوئي نمي آھ_ ټَ شاعريءَ کىي ۱ )ام العلوم ؟ قرار ڏانو راد ڏد: ان
ي ي .يا ٻ ُ 1 ڪھ 1 7 7 تج و >- ان تن حل دنو ويو أى يع جيڪيى ڪڃڄ دميحسموس حڪري ۽ نا ھب ڪڪ سمأاچ جي خارحجى ڪج داخلى ٤ ڊډن ع
زْ تجير ن تي ٽوڙي ڏڪ بيان ڪري. مڪ نين لا 1 ڪُ مث انگيز قا ۾ تي “ رو حڪجي ۽ لم ڪنهن وتتي نغلام تان د ٻجي ۽ ٍکان حدار ڪري (اصن دا
“ 1 َا ات 1 ُا 2 پٻ د راصل گرامي صاحب جي “ “#*ي 7 جو بدار ان تي نتعي تي اھي *ٌ پوءَ يٻ يب يس وت ؟ 8 1 ي ھلي مہُرقي ار يءَ ني مٽتالن عِ دليلن سان رٽ ڪيو ڏس » گرامىي صا بت
ين تديد حيات ك ٿو بيان ڪڪ ري . يي ځوڄ اليل اھ رت سان لى ٿو َ :ٍ
3 ټ اه شاعر هر دور ۾ پنهنجي ماحول کي تنڌتيد ڪي کعيک ھن ھر دور
۾ پنهنجي ساحول 07 ڪئي آهي ۽ دن يڪي ڪجه ٫سوس ڪيو
أاهى » ان کي بدا ڪنهن رک أ َا جي بياٺ ڪيو آهي " (ص ). أ3٣َآ”* صضاخيت. ين اخيال مت باغي. شاعرن. ضشق سي ۽ اةطم نظر نهايت حادع٫ت وارو آھ . هو ۱ بهتر ؟ نائين مد ود نٿا رهن ٻر ۱ بهترين ؟ حى ڌا اش ند آهن » ھو حياتيات ٿي نگاه وين ٿا ۽ اهڙيءَ حأذٰت ۽ ۾و اآدي. َ؟ تال نٿا . ٻر آاآدام ”ان ڪجھ يرو * ٻ نگاه رکن ۾ پنهنجي ھن نقطٰى ين ى صاحب» س رومي جي ان مثال ذاريعى 6 جي ڪوشش ڪُ آھ. َ موحب ا*ولاٽا رومي ان ”3 <=و مثال ديو اي يرڪو ڏ ينهن .9 ٻاري 7 7 ڃ اانهين ماڻھهن جبي تلاش پئي ڪيائين جيڪي عامو ماڻھ
ٴڀّ اب
اللب ا2 گراني صبأاحب فر ام حا! يٍ ۽
سوه ل فيضي - غالب جيى حوا! لي سان جّ اڳتي ھ هلى سنڌذ ي ۽ پٿتو) پنجابي ۽ سرائڪي ٻولمڍن چين شاعرن جي ڪلام = ي =هہالي سان۽ اهو سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي علهردارن لاف سيهقشت ڪلاميءَ کان ڪيم
مم
هاج
يک ععلار ۽ سعاف کِ)۽ حافظه خيام۽ حأہ مي خسرو»
اھ شاغر( لِ» اك شب ڃڄ 5 چي
ڇو ورتو آهي؟
پڙھند ڙن کي ياد هوندو تہ گرابي صاحب جي هن بىقالي ڇپڃڻ ”ان پوءَ ۽
يف ٣ 3 ڪيتري عرصي تاددن روز أنم احباون ۾ ڪھ بچاهھه ًا رسالن . ريحمت مل 9 و رھيو ۽ گرامي صاحب مل حو نشّانه د. م.فگفڈ هو گر امي يي ڪيترن ٿ ڊو د ه لقن سال ياد ڪيو و مود دگ رامىي صاحب» هين ٣ جمي آحڅر ع ديءَ مق جو ث
هو سارو بحث» مد ت ڇچند ڄاڻ ھن ڪتاب ۾ ص*يھي طور اما ل ڪرڻ گهربي همين
تہ جيئن ٻنهي طران جي را بعلوم ٿي سكفي ها
) 5 (
سڏ ڪور اخبارن _- رسالن ۾ ڊبمٿ جو نقتطو د راصل سنڌ ي زبان جي حد رد اھ ريءَ جيى ډٿرحبل عم مفهوم کي سمجهڻ هو ۽ حد دا سنذ ي ټاڪ؛ ريءَ جي 27 قد وڏ
- رجحانن کي سمجهڻ هو ۽ ٍ پوِ انهن وصفن ۽ وا تن جي اڌار ر تي؛ خصداشا شيڂ اياز جي َشاعريءَ ۾ فنى قد رن» نڪتن ۽ رححانن کي سمجهڻ هو ۽ ڇاڪاڻ ٌ گرامي صاحب د راصل شيخ اياز » جي شاعريءَ جي تتابلي مطاالعي لا عربي؛ فارسي؛ اردو. ٻنخان کي
25٣ ريءَ مان ٺم فقط مثال ڇونڊ يڌ نا آهن» پر انهن زبانن جي شاعريءَ جى فٿى قد رل
ڪي ۾ سنڌڏي زبان <
2 1
ّ. سر شا رن خام لطف »۽ سچل ُ ساميءَ جحي
ٻين زبانن جي علم اد ب وائڻنگر» سنڌ يٍِ زبان جو عام اد ب پڻ اد ب براءِ اد ٻ ڪ اد ب ڊراءِ زدڏذ يُ جي نظرين ۽ انهن 3 جي طرقدارنٽ جو حامي رهيو آهىی
07 صاحب خالا نڪ با هڪ وڏو ديئي عالم پڻ هو ۽ بدا رسن ۾ تعليو اي( ڪئٿي َ ھئائين؟ ترآن» حد يٽ فقه جو 3“ آڄچاڻو هو ۽ انهن موضوعن تي 9
جا ڪلاڪ ڳالهائي سگهندو ھو ۽ تقرير ڪري 9-3 سو ۽ بحث سباحثي ۾ ڪنهن کان شڪست ڪو ام ف.ن 9 هو ۽ يہ 5 وقت اي اد بيات جي تاريخ ميدانٺ حو قابل يي بم هو » هُن مشرقي زبانن جي .3 ڪيو هو ۽ ان جي نني تدرن جي ارتقا جو - ڪيو هئائين ۽ انهن زبانن جي شاع ري ح ن.دار اڌار داورن ”1 بد لجند 5 قد رن رجحانن ج لارڙن کتان سواي هر د ور ۾
ان ڏمل 1 حً نواڻ جحو اونهو أڀياس ڪيو ھئائين ۽ ان ڪري راهن صاحهب سء
صٍ ا ټ - . . جي ڪتاب گھر ي سۇچ)؛ فنفڂڪر ڪ مطالعي .جو وڙ اهى ٌ اڳ رامي ٣ سان أنأئ. ان ھن ڪري 0 ها حا ھن ھن ڪتاب جي ." 8 سڪ ۽*ى ر اختلافي ہ ٿا لا ڃِ حون پڻ شامل ڪيا وڃن ها 2 <ہنن پا ى نظر يا ڍو هدالہ ون َ جي 7 اڃن ھا
ڇاڪاڻ تم گرامي صاحب پنهنچي دبةالى ۾ - ڏيند ي فرمائي 1 7|.... » 1 * ك 1 . : ټ 5 انهن شاغرل (حن جي ڪلام حا سثال 8 ٺا انس) مذ لحہمب عحھ ملت ۽ شيڂ 5
زاهد» ڪثر ۾ ايمانِ دير ۾ ضعبي لاءِ جو ڪجه يم چيو آهي۽ ان ڀر
ِ
کگک ڄُ 7 ٍ. .4 اڪ ټَ َ ٍ بغاوت جي سا ٻى ڙر وايت اھ هي“ آهي متا شاعر اهل ايمان تي هئاء۽ ڍر سل لي رد عمل ِ شد تر تاٽر ان دذ ھبي ۽ :سد د آبييز تعلير جني خالاف هئا )۽
جن حا علمبردار يد هي ماٿٰهو هئاء حن جو قول هڪ ٿہ عمل ٻيو ٤ جي اخلاتىي طور داغدار هئا۽ جي «ٻاهر زيب زبان سين اندار هچارو' جي مصداق هئاءِ انهن جي د ينداريءَ ۽ رھز گاِ ريءَ» مڪاريءَ ۽ عياريءَ جي پردي ٬ى ناهن. ڪننڊ ټ. هاغ رن ڪر امان دايز آ. ڪه 1 بلڪ حق تغالير تالير نڪٽم <ہني ڪئي آهي. انهھن پور اي شاعر عالي آهن تم عارف بم آهڻ»
) 6 (
يم آھنڻ ڏسم تين ٿم آاهن؟ فلسفقي سم آهن ڌم 2 هي سم آهن » ر
کا ٿڪ 6.0 اسر - ٹہي مت ڪ +ر ٿہہہتٽ جہى خالاف سڪيئي الاقم طور بغعاوت ڪري
ڪا ]۾ ن!" (ص
صه 5 =
ران اصاجمي -. لاءُ سوال ٿو پڇى مء
َا سلسلي َم ح يت وڏيڪ َ ني شاعرن جو پيرايم“ بيانٽ پڻ سحّت آھ هي »۽
تاهي ڪي ڪ 7 5 گآ آمي # ٽڪ ۔ ڪڃچيه يي يي كڻ بل رد ن رد 'ي راو دم دو ويو هي - ر
ڪنهن کي جار - 02 رأٿم »۽ »+ر رل ڇڪ لادد ھب ۽ اچ ڍر ۾ مامد چيو ويو
اهي * ان جي ڊرعڪس انهڍن کي ولات ت يز دانهن دنسوب ڪنديِ
ين اهل ِ خر جي ممہمف ۾ شھار ڪيو ويو آهي ۾ اڄ ڪنهن يي حراتث آهي جو عطار ۽ روبيءَ » جامي ۾ خيام ۽ شاهم ۾ سچل لاء8 ڪو ڪفرآبيز فتواً ڏ يئي سگهي ۽ اڄ اقبال کي «٣ترجمانِ حققت' ۽ حافظ کی السان الغيب؟ سڏ يو وڃي ٿو ۽ سچل کي اسر سست' ۽ عطار کي بقول سچل خدا"» شمس 3 وي نور مطاق ات سڏي » حالائيڪڪ علي ٌُّ ڪلام جي ماهرن
تمريزيءَ يىٍ ر يٍ ف ج وٽ انور مطلق' فقط تال “اليل جي ذات والاصفات ئى آهي »۽ ٻڻي ڪنهن لا ڃ
اٽين چئي نٿو سگهجي" (ص ڳ۱)*
رر ََ پٻ - ۔« . 11 بتول گزامي : "-ن ڪر صريح تي ح4 ھن سم روسيءَ بيان ڪيو اهمي ََ
لا ريءَ جي آرڙ ُ٬ اق آهي » تنهنڪري ۱مراعات؟ ي لحا سان نٽڪو ڪفر اهي ڪا الحاد > اٺٽ طر ح دثنويءَ کي «اھست قران در زبان پهلوي' بہ چيو وڃي
"٣ رص رر).
گرامىي صاحب ڍڄ نهنجي هن بتالي ٴ« مملن ت سولویين تي حہ نيد ڪئي _- ان مان أنين ٿو لڳي ڌم ھن ڪنهن معبلدت تيھعث يا ڪنهن حلقى د وشن ش ڪرڻ * تن چاھيو ٤ يا هن پنهنجىي مها جي؟ خْ نا جي ٿڪ مقبمول جيىي با ۾ ٿکڻ اي ٿي؛ نہ تہ ھن ڌ کي پنهنجي سوضشوع جي سسلي ۾ ارتي يي هو 5 سشرقىي شاعريءَ = فنى تد ون -=- رححانن جي حوالى چان اڌل اج يئ <2ا ياه شاعريءَ
حق ان ودقتٽ خلا نييم »
اي اه سردار علىق شأاشم ڊ+ين نتادان ڪڪ شاعرن» رامي صاحب ى نهني لد حجو
رر 1 دگ( اك َ 57 ٍ يت
حيخن نم 7.4 جو داد ھي الد جى راشم اپ اڙ نِمُالي قش دا ڪرن»
ڏ خ 8 2 ۽. > ۾ أدً* . .1
ننهتڪري يئن ھر *فرعون لاءِ سو يل“ تيئن ڪي سيواد ۽ بيذ وق سان لا .* : 2 . اه . 56 1
يا اهڻ َ جي پنهنجيءَ ال سان بل لش جو 2 2 ھغي ٿا پر الاول.# نا جه حم
) 7 (
_ِ- ”سي ڊم ھجڪ سهممب اهي جو و اتلاديد ا!رحمان؟' بنجي ۽" شہطان جي پو نلكن ين
پويیان ڦُٽ لميثت. ندو: د 0 ٿا وين . صوفي َ رن جي پوزري شا رت ان رنگ ۾ رنگيل آهي ۽ جيئن سچل چو آھي ۽ ذ ڪٽ ِ مالا جي ٺُوڙهم ۽ قاضيءَ وارو مہصلو؟ (رص ۽ ))
بهرحال سلا جي خلاف گ امي صاحب ٻ صثحا.لکيا آهن.
انسان ۽ ا.دان = ي زند گيءَ جو دا خہمف ۽ انسان دا
.ِ
؟ رامي 0 ٿا * ن مثالي 7
هن ڪا :نات ۾ متام ڄِ _يتمت بيان ڪنهد ي ار <_ اي سهارو و وڌو آهن. ڇ آ0
دّ
ڏس 7 عاآايہم اقيال 1 ولا ڻنا وو ومي 1 ألط. ۽ ايو سن ڇر ردونينگ حا حوالا ٿي - ھن شاعريءَ جى تختلف پهلوئن جهڙو وڪ ۽ ماحول جي ترجماني ؟ ذاتي واردات « ۾ أهمٿيا: ٬ٴڄ
مجازي عشق َ ڪيفيات ۽ بلڪ الافلاہڪ تائين رسائي » دا در و حرم پور فرق
۽
زد ڪ عباد ت ۽ مد ھب - ملت .۾ ايتياز ِ فرق ۽ أاسا لٿ ۽ د ہت ۽ اخوت »۽ مساواثٿَ
ٴ
.ْ٫ گ
خودي » الاھهيات ۽ خعدا جي وحدائيت جا رأز ڪ ا-رار» عرانً نمس -- آگاهي ۽ سر ۱. ڪامل ڇ 3 يئ ۽ ري حسہن 7 الغرض لا شاعرن انساني حياتث۽ ڪائنثات». باقي ن ڇڏي 5 وت
”ران صاحب اڳتي شاعريءَ |و اڪنفر' وارين ڳالهين جي ونباحت ڪئي آهي-
هو چوي ٿو مء آ”شاع. ري 7 ڪُر ۽ <ہنون بت عشق حا ڪنايا ڇو پيدا ي 7 "٣ ان مموال جي تفصيلي وضصاحت ڪي ي اس . پْچ؛ ين وضاحتي ,ٌ بيانَ لا ڳ رامي صاحب دز پل خ نا آاھغن ۽ چوي 5
9 جي تاريخ کي سمجيڻ لاءَ ھدد ۽ يوئان ۽ عرب چڇ ايران ۽ معار خ عراق ڪي ۇٴل ٤ انا رن کان ٽي »۽ اڄ تاڻين پورو 23 7 ڪرڻ جه ۽ اھ ٌ,
آثار َ 0 مطالم ڪرڻ ضروري ک۔چ . اهو سارو خ فار اسان جي حاد بات ع ڂيا لات جو ترجمان آهيٰ . جڏھن
ت اسانب: خو تططن ھڻ خدا يت دو ر سان آهي » تنهنڪري اهو د فتر پاريت
هي » ان 00 ٻاٽپيل “9
َکان سواءِ ڀراڻا نوشتا خْ ڪڻتا »۽ ححبِثأ
اسان جي طالم ناش کان بعيد نم آهى # غير ضروري بمِ“ (ص رپ). گرامي صاحب اڳتي لکي ٿو 7 ”تاعرن مععراب بخير ۽ زاھہ َ٬ شٿيڂ جي <ق مور ڊيياڪيون ڄ تر ڪيون آهڻ چ۽ جنهن ٽوخ ۽ ديد رنگ ۾ ڪثر جا ڪلما پڙهيا آهڻ ۽
َ
تن جي بار ٻار د ھرآئڻ جىي ڪا خاص ضبرورت َ آهي » جا لا ڌم عملى طہو
(ٴ)(
اهي شاعر أمہ ام سال رادڊسّم رھيا >5 صاحب عليو ساڻهن 7 شماز ڪيا وڃچن
گرامي صباحب وي ھصد تي اچڻ لاءِ ڪي سوال ٿو ڪري: 1 3 جهڙي ڳالهم اها آهي ڏم ان ڪر < الد دوعيت ۽ باھيت آھى < ار ٴ؟ سيو جي شاغري ڪهڙي 0 ى ترجمان يڀ اڪ اھا شاعري اآسان جي ذھهن ۽ فڪر تي ڪهڙا َ قش
٣ي ي 2 « وجهڻ گهري 1 تاڪ اها ڪافرائم شاعري اسان تائين استعاري ۽ تمثيلء ماه جڪ نأاہىي ى. =ټ وسہيلي سال پهچائي ڇڃو و ٿو 5 خاضص طرح 1 ٣ 1
. ٽي ”0 اردو ٿو سنڌ ي شاعري ان يم ڍ مُچڄہ نڇ ءَ ڌرار ّ؟ ڌار ٽي وزن قائو رکيو ٿي جي
(ص ٻپ(
هج مرحوم نهني ھن ساري ديحسہمتٽ 9 حتايو سي ٿو ڪري ۽
کا روت" . پ.. . ٍ . ٿورن لفظن 7 ان جح هو جو اب ّما اهشو اهى مم اهو پهلو مل هب جي
لا آهديرز گرفقت ۽ ہذهبي ماڻهن جي رد باڪارانم ڪ :الا نم روش جي رد عمل
٬ پيدأ ٿيو اهي اھا شاعري ازاهد بت "* تي بيشمار <مان ڪندي جذو وئي ڇڪي اهي * ان کي مان «اثات ؟ جي ستا لي 7 يئين پهلو ؟* ٿو سڏيان"
۱ - ور 1 7 1 اهڙيءَ شرح امن صاحب جي واءِ 7 أنهن سڪ ين سشاغرل جہى ڪ اراو ۾ ..* . .1 * 6 تب خر کي طٰٳوو ڪجهم بعغي ڪڇ ظاھر پرسٽيءَ خالاف ناله دنر اچي يي . اھهڙن ”1 ٍ ٌ ٴَ - ٿا 0 ّ ت سح سهڅت گير رفت كين بي مد عنولل ڌرار د ڍئي ناو سگهجي» ٿڪ ي آهي با أخلاق روشن
نين .3 ھر د ور ۾ سليم ڪيو ويو آهي
جى ڏاڙهيءَ سالنُ ڃحهّو آهي ڄ ائم نداس
1 ”2 2 پا 8 1 ! ٴٌ ُ پِ 5 ڳڙي اڇالڻ ۾ لين ڪو روحاأ ني حه يو صبل ني . اهشي ڍڪ سسيرٽ ۽ زاهد ڪر نّ
.
المن کان۽ أحه ڪن ڊرو ڪ ديعما »لال کتان ود ڍڪ ديندار يڪ هئا ۽ ڀا
ڪل کل ڪه حأظلھ خسدر خر حاھه ٍ لط نل ج خواحم اراو ويا جمي ان س يحمل تمھ ور . ٍ هي 1 9555 “.
ڪر پرستيَ ڇه رهل شڪٽيءَ تى يڻ ڪو داريد هد حن نڇ سڏ ڻ لاءِ تيار اھي؟
.: ر(صس يي ڄ)ه گرا ٬ ڪڪ تال ع ان چڪ اد .هه دا = رگ بيط ات ٽڪ 6 جو ھر هم الخ وزي وري پڊ هھڻ جي آ يا 9 8 ص شرورت اھي خاص ڪري انهن اديين» شاعرن ۽ صاحب علم د وستن کي» جيڪي :تاغر يي جي هر پهلو دا لم شاعر جي ڊ2 غام ۽ مل - فلہفي کي سہههڻ > سگهم
- ک 1 8 ّ -=- 8 ا 5 1 ”0999 3 ڄا 27
٣ 1 3 5 2 1 1 رن .5 جيڪي ڊمرادا أ <ہ ڪي مت حبرف و| جع قبمخلي ڪرل حا دا 3 6 آھن» ," ما فلز + ڪي لا انا يآ ان 7959 يآ !ااسرال ط آ.ه
9 ڪا ڪڪرل تج ان ون مال لام ٻځي »ڻ چين هد سن أ هي ۽ حاحال 5
) 9 (
گرامي صاحب هڏ ھب شاعريءَ۽ شاعرائم سوچ؛ شاعريءَ جي فن ۽ رجحانن 1 تجزيو ڪيو آھي ۽ البت جيئن اب پو عرش ڪري آيو آهيان تم گراني پنهنجي ھن متالي جي مفهوم ۽ آخري نتيجي لا ۽ پوري خاڪي کي تي اڳواٽ سوجچي»؟ نتيجا سامهون رکي؛ پوء يي شروع ڪيو هوه گرامىي صاحب ڪو هڪ جملو هڪ ڪتاب مان ۽ ٻيو جملو ٻئي ڪتاب ان ثڌل ڪري؛ پوءَ انهن ٽڪرن کي سلائي نتيجا ڪونءِ ڪڍ يا پر هن سندس پسند يد ه شخصيت ۽ شاعر جي ڪلام جي اونهي اڀياس کان پوه» آن جي نظرين» خيالن ۽ سوچن تي ٿيل تنقيد کي ويچار هي آڻي» هي سارو بىانڊاڻ بنڊيو ۽ هى متالو لک يو هن ندڌدا يا جي ڪللاو ۾ بيان 0097-09 ۽ نڪتن ۽ خيالن ۽ نظرين جي تحفظ ڪرڻ لا روسي, جامي۽ سعد يِ حافظ لطيف؛ سچل؛ سامي ڇ اقبال جي نظرين» خيالن ۽ فڪر کي ال لو ۽ ”بچاءٌ ۾ ڪو آندو آهي. انهن 99 ڪلام سان مثال بنڊاو ري آهيء۽ ٿلهو ٻڌ ند و ويو آهي ۽ اي هلي آن ٿلهي تي عمارت جو ڙي» آُن 7 تي رنگ ذا دم ڻ کان پوءِ؛ پنهنجي شاعغر < ي ڪلاو مان مثال ڏ يئي» پنهنجي مفهومِ ؟ي 7 ڪندو ويو آھي. مون جيڪو نتيجو ڪڍ يو آهي» ان . جي شروعات لاءِ» گرامي صاحب آيام جاهليٿ ۾؛ عربي شاعريءَ < ي باري ۾ لکي پنهنجي بحث ۽ دليان جي شروعات ڪئي اڙي هو لکي ٿو : ”ان د ور (ايامِ جاهليت ۾) جو ڪلام فحاشي ۽ عريائيت سان ڀريل آهي» تاهِ حضور عليہ الصلواة والسلام" جن جي دور ۾ توڙي خلفاَ راشد ين جي دور ۾ توڙي بنو أمي ۽ بئو عباس جي د ور پ۾ِ اها شاعري محفوظ رھي؛ ان تي ڪابہ شرعي يا قانوني بند ش نہ وڌي و يئي. اڳتي هلي بحد تن ۾ مفسرن جڏ هن قرآن ۽ حد يٿ مان احڪابات ين مد و "ان ۽ ,درتب اع شروع ڪيو ۽ تڏ هن بم ايام جاهليت >< 1 کي عربي لغت لا سئنل ۽ معيار ڪري استعمال ڪيائون چتانڇ“ متقد مين توڙي متاخرين جا سڀِ تفسير آن دور جي شاعريءَ جي سَنّدن سان جنجهيا ٻيا آهن؟ (ڄم)ء ھن سلسلي پر گرامي ً2 «اسرا# اليس" جي شاعريءَ طرف ڌيان ٿو ڇڪائي » جنهن کي اب جو ٫ؤرخ» عربي اد ب جو ايام ث ڪوئين جنهن عربي شاعريءَ ٿي نيون صنفون ڏ نيونء غزل جي ابتدا هن ڪئي »۾ عورت کي هرڻ سان تشبيه ڃ گهوڙي کي باز سان تشبيه هن ڏ ئي. پوءِ «۱طرض" جو نالو ٿو ٻڌائي. ان کان پوءِ عمرو بن ڪلثوم جو نالو ٿو کڻي ۽ پوَ حارث بن حلزه جي ڪلام (قصيدي ) جو 1 ٿو ڪري؛ جنهن ڏاچين جي حسن و شباب کي عورتن جي انگ انگ سان ڃيق آهي» ۽ ۽ نهاڍت فحش گوئيءَ عريائي ء٤ سان نتشن نگاري َ ڪند يي تشبيب کان پوءِ
) 10 (
عورتن سان رئدانہ محفلن؛ ڇبڙ ڇاڙ ۽ اختلاط تي پهچي ٿو. اھڙيءَ طرح ٻين شاءعرن جا نالا پڻ ڏنا اٿس ۽ انهن جي شاعريءَ جا بہ مثال ڏٿا اڻين. گرامي تٳ؛
اسلامي دور جي عربي شاعريءَ حا بثال ۾ ڌڏ ٺا آهن . عربي شاعريءَ ”کان پوءِ گرامي صاحب فارسي زبان جي شاعريءَ يمان مثال ٿا آهن. فارسي شاعريءَ جي حوالي سان هن (گرامي صاحب) تصوف جا وضو ع بياڻئ ڪيا آهن جن ۽ وٴخڌ ات لو 24۽ الاهيات جي بيانَ جي دليلن طور رومي خيامِ جامي َ فارمي زبان جي ٻين شاعرن جي ڪالام مان مثال ڏنا اٿس ءه ان کان پوءِ اردو شاعريءَ ان مثال ڏ نا اٿسء اردو ”0 سلسلي ۾ گرامي 9 لکي ٿو : ّّّ- شاعري پنهنجي قن هيت جي لحماظ نان توڙي دوجو ۽ مواد ى اعتبار سان ۽ فارسي فن ۽ موشوع جي اصدالر با يت آهي حڏ هن تم 9 زبان جي تعمير ڄ تشڪيل» پيدائش ۽ ارتتا جو تعلق »۽ سڀ کان زياد ه ۱شاهي دا ربا ؟ سان آهي » ٽي ان زبان جي شاعري ڇ۽ فن جي
وابستگي آراستگي » ۱د ربار شاهيءَ ۽ سان واڊست رهند ي آئي آهي- ارد و شاعريءَ ۾ اهي ٴ ثفارسى -- وارا مصليماتٽ ۾ 9 ڪنايات ۽ اشارات نتل ڪيا ويا اهو ئي هڃر ۽ وصال» اهو ئي رل ۽ ابٻرو ۽ اهو ئى َّ ۽ اهائي بلبل! ڇنانچ؛ اردو زبان جو تغزل ۽ تصيد وء مثنوي ۽ نظي» مطلب تم سڀ اصناف سجن فارسىي ٴَ مان مستعاز 3 آهن ارد و جي ابتدائى شاعريءَ جو پورو دفتر »۽ ان رنگ ۾ رنگيل آهي" (ص هڪ)“ ُ گرامي صاحب اردو زبان ۾ اهڙي تتبم ۽ تقليد سا ڪيئي سبب ڄاڻائي ٿو . آنين مان ڪي ھي آهن : ”اردو زبان» سزاج جي حيثيت سان ۽ افارسيت* کان گهڻو متاثر آهي » ان جي مقابلي ۾ ۽ پنهنجي وطن جي هند ي ٻوليءَ ۽ ان جي اد ب سان سندس ڪوڊم واسطو سم آهي » ٻيو تم دربيارن ۾۾و باڪمال ايرائى عالمن ۽ شاعرن جي اچڻ وڃڻ » چ آير ائي علوم و فنون جي اشاعت ۽ فروغ جي ڪري ۾ َ“ شاعري زياد ه تر فارسي اع ريءَ کان ان: ين آهي ه ان بان لازمى طور جو اهو ٿو نڪري َم هتي جي عالمن ۽ شاع. رن ح ي ڏهئي » فڪري » لماتي ۽ بياني ڪڪ يفيتث ٽي فارمى ءَ جو 1 اتر ڏيو هوندو ۽ حو سندنَ جخء.ڈ 8-0 تائين مسلط رهندو آيو آهي" (ص هڪ).
گراتشن صاحب أردو شاعريءَ >ح ى صئفن جهلاوڪ :۾ عم زل »۽ نظ نظط ۽ ويند ي حد يد اردو اد ب ” ٽي ب لکيو آهي ڪ اهڙيءَ طرح آهستي آهستي 2 مہغزل يو تي پهچڻ اراڪ 9 ويو آهي » ڪنڍا ۾ ڪرڙ هٽائيندو ويو آهي ۽ د ليل ڏيندو ويو آهي ۽ ۽ پنهنجن پڙهند ڙن ِ ”کي ذهني طور تيار ڪندو ويو آهي ڇاڪاڻ ند سن
) 11 (
ا0 ڪئي هي ” صاحب هڪ َ 397 با منصف يعٿنى سنڌ
َ“
جي عوام 25 1 پنهنجي «اصيل * (مؤڪل/011686 ) جي صفائيءَ ۾ » مختلاف دورن 9 ڌار ڌار اد بى ڪورٽن ۾ » دنيا جي وڏن وڏن شاعرن ح ىح ڪلامو مان مثال ڏ پندو ويو آهي ۽ ۽ ڌار ڌار زبانن جي اد بي ڪورٽن جى فيصلن جا حوالا ذٴيند و ويو آهي » در ى (اصيل' جي صفائيءَ ۽ ۾ *دقد مي" جو بنياد ٿاهيندو وهيو آهي تم جيئڻن هو هن َ يعتي پنهنجي اصيل .* انهن د ليان » حوالن ۽ مثالڻ جي آڌار تي آزاد ڪرائي سگهي ۽ الزامن کان بري ڪرائي سگهي .
گرامي صاحب اردو زبان جي جدايد اد ب واري پئرا گراف جي ابتدا هيئن ٿو ڪري:
حد سل اذ ب ۽ هن دور جي ات و ى مسئلن مان ھ مڪ هو مننئلو بنجي ڇڪو آهي .» ان سلسلي ۾ سواټت ۽ ۽ ميخالفت پر ڪافي طوو لکيو ويو آهي- مقالن کان سواءِ ڪيئي ڪتاب پڻ تاليف ڪيا ويا آهن ۽ هڪ ٻئي تي فتوائُون سم ڏنيون ويئيون آهن ه ڪافر - مأحل سم سيو وسو آهي - عريائيت ٴ نحاشيءَ جي تهمتن ۽ الزامن لڳائڻ حون وارداتون ڊم 5 ىي گُذريون آهڻ - آيتري نڪري « تنقيد ي ڪشمڪش کان پوءِ اد ڊ ددم بتديءَ جو ٿيڻ لازمي شبرط آهي . اڄ هڪڙن کي رجعت ”يسل 1 وڃي ٿو ۽ ٻين کي ترثڻي پسند ۽ ٻني گروهن حا نمائند| نتاد هڪ بي جي ادب ۾ فن متعلق عجيب غريب موشگافين کان ڪمِ داي ڇڪا آهسن » پاهنجي دعوييل جي ثبوت ۾ د ليلن جا انبار لڳي ويا آهن" رصن سل ڻه,)*
اهوئي د ليل گرامي صاحب سنڌي زبان جي جد يد اد ب جي سلسلي ۾ ڪو آڻي» پنهنجي م ڪل ۽ سنڌي زبان ۾ اد بي گروهبند يءَ للاءِ جواز طور ڪيو آندو آهي « فرمائي ٿو ۽
”ٻنهي گروهن جي نظرياتي ڪشمڪش کي مطالم ڪرڻ کان پوءِ ٿگڌي دباغ سان ۾ بلڪل غير حائبدارائم انداز ۾ سوچيو م پوءِ معلومِ ٿيندو تم ترقي پسند اد ب ۽ اديب ڪن غلطين ۽ لفزشن» شابين ۽ اوڻاين هو ند يي ڊم ھهڪ سثا ى آدارضش ڏانهن جد وجھد ڪري رھيا آهن . انهن جىي حروڪت لڪ اي نظر انداز ڪري نقو سگهجي » انهن جي بثابن ۾ »۽ قدامت پسند گروھم اڃا تائين مغل د ربار سان وابست آهڻ۽ اڃا تائين اهي ئي علابتون ۽ اشارا آهن »۽ اهي ئي استعارا آهن ۽ اهي